APABILA Chen Pelf Nyok mula mendengar tentang penurunan populasi terrapin atau tuntung yang berpunca daripada aktiviti manusia di sungai tempatan pada 2004, dia tahu bahawa sesuatu perlu dilakukan untuk menyelamatkan haiwan terbabit daripada kepupusan.
Kecintaannya kepada reptilia yang merupakan sejenis kura-kura itu membawanya menyedari mengenai realiti kejam dihadapi oleh tuntung di sungai Kemaman.
Ini kerana telur haiwan berkenaan sangat diburu oleh penduduk kampung untuk dijual dan dimakan sebagai makanan.
BACA LAGI: Hanya sedia perkhidmatan SMS, syarikat anak Malaysia di Jepun dijual pada nilai cecah lebih RM8 juta
Tidak cukup dengan itu, banyak tuntung dewasa turut lemas di sungai selepas terperangkap dalam pukat diletakkan secara tidak terkawal di sekitar sungai berkenaan yang merupakan ketiga terbesar di Terengganu.
Aktiviti perlombongan pasir di sepanjang tebing sungai juga memusnahkan beberapa tebing dengan pasir yang sesuai untuk tuntung betina bersarang untuk bertelur, menyebabkan penurunan ketara dalam populasi haiwan tersebut.
“Ia adalah satu kemusnahan besar terhadap populasi mereka kerana hanya beberapa anak tuntung yang berjaya yang berjaya menetas juga akhirnya mati sebelum mereka mencapai usia matang bagi mengawan pada usia 20 tahun.
"Ramai juga mati jauh sebelum jangka hayat mereka sehingga 100 tahun di mana mereka boleh membesar sehingga 60 sentimeter (sm) panjang dan berat 35 kilogram (kg)," katanya.
Tuntung sungai selatan kini dilabelkan sebagai haiwan terancam pada tahap kritikal oleh Kesatuan Antarabangsa untuk Pemuliharaan Alam Semula Jadi (IUCN).
Untuk mengatasinya, Pelf Nyok yang juga ahli biologi marin mengasaskan Persatuan Pemuliharaan Penyu Malaysia (TCS) pada 2011 yang bertanggungjawab menubuhkan Pusat Pemuliharaan Tuntung Sungai di kawasan berdekatan Kampung Pasir Gajah.
Sukarelawan TCS membersihkan dan menjaga tuntung di kolam perlindungan di Kampung Pasir Gajah.
Beroperasi dari balai raya kampung, usaha pusat itu sejak 13 tahun lalu menyaksikan pengeraman dan pelepasan lebih 5,000 anak tuntung yang kembali ke dalam ekosistem sungai Kemaman berhampiran.
“Tuntung sungai adalah penyebar benih yang menakjubkan kerana mereka memakan buah bakau dan apabila mereka membuang air besar, mereka 'menanam' pokok bakau di sepanjang sungai.
"Mereka juga membantu menjaga sungai bersih dengan memakan bahan haiwan mati seperti bangkai siput manakala telur mereka menyediakan sumber makanan dan protein kepada hidupan liar lain dalam ekosistem yang seimbang," katanya berusia 43 tahun.
Pelf Nyok berkata, hanya 235 tuntung sungai dewasa dianggarkan tinggal di sungai itu pada masa ini sejak dia dan pasukan kecilnya terdiri daripada enam kakitangan sepenuh masa mula cuba menjejaki populasi itu pada 2011.
Selain menjalankan projek penyelidikan dan pemuliharaan tuntung, TCS juga menganjurkan program pendidikan dan kesedaran awam untuk pelajar luar bandar tempatan.
TCS juga membantu memperkasakan penduduk tempatan untuk menjauhi aktiviti memudaratkan tuntung dengan menyediakan pekerjaan dan pendapatan stabil kepada mereka melalui kerja bersama masyarakat.
Salah satu pekerjaan itu ialah "Penjaga Tuntung", dengan kumpulan terbabit dipanggil sebagai "Geng Tuntung", terdiri daripada ramai bekas pemburu telur terrapin tempatan dan nelayan dari kampung itu.
“Penjaga” ini akan berusaha untuk mengumpul telur yang diletakkan semasa musim pembiakan tunggal tuntung, dari Januari hingga Mac setiap tahun, untuk memastikan proses pengeraman dilakukan pusat yang lebih selamat.
“Penjaga terdiri daripada enam ahli pada mulanya pada 2011 tetapi telah berkembang menjadi 14 individu yang berdedikasi, hasil usaha penglibatan tempatan oleh pengurus lapangan kami Wang Kang Lung.
“Setiap Februari hingga Mac, pasukan akan menunggu di tebing lima kawasan bersarang di sepanjang sungai untuk tuntung betina memanjat ke pantai dan bertelur sebelum mengambilnya untuk pengeraman yang selamat.
"Apabila seekor tuntung wanita selesai bertelur, pasukan akan menangkapnya untuk merekodkan ukuran dan menandakannya dengan mikrocip ID," katanya.
Bekas nelayan, Wan Mokhtar Wan Mohamed menyertai pasukan itu pada 2014 dan tidak menoleh ke belakang sejak itu.
“Apabila saya mengetahui usaha pemuliharaan dan status terancam kritikal tuntung, saya memutuskan untuk membantu.
"Saya mahu cucu saya dapat melihat tuntung liar di sungai pada masa akan datang," katanya sambil menambah bahawa dia juga mendapat pendapatan tetap daripada TCS.
Telur tuntung kemudiannya diinkubasi di pusat penetasan di mana ia dilindungi daripada pemburuan haram dan pemangsa semula jadi seperti semut, biawak dan buaya.
Anak-anak tuntung akan menetas dua hingga tiga bulan kemudian dengan mereka seterusnya dipelihara di kolam pusat itu selama beberapa bulan lagi sebelum dilepaskan ke sungai Kemaman.
Aktiviti pelepasan itu diadakan setiap tahun pada Sabtu pertama Oktober.
Dianggap sebagai "Hari Pembebasan Tuntung" oleh penduduk tempatan dan kakitangan pusat, terrapin kecil dilepaskan ke dalam sungai dengan tangan, oleh kakitangan pusat, pelawat atau sukarelawan.
Satu karnival kecil turut diadakan di pusat berkenaan pada hari yang sama dengan pelbagai aktiviti rekreasi dan pendidikan percuma untuk peserta dan penduduk kampung menyertainya.
Program keseluruhan, dipanggil projek Pemuliharaan Tuntung Sungai Kemaman, menyaksikan kejayaan ketara tahun ini apabila Penjaga Tuntung mengumpul jumlah rekod lebih 1,500 telur daripada kira-kira 10 tebing sarang.
Daripada telur ini, 1,176 telah berjaya menetas, sebelum dinaikkan dan dilepaskan, menandakan kadar pengeraman 78.5 peratus yang tinggi sepanjang masa sejak projek itu diasaskan pada 2011.
Noratiqah menunjukkan kain batik bertema tuntung yang dijahit.
Jumlah itu meliputi telur yang dilabel IUCN terancam pada tahap kritikal yang juga berasal dari sungai Kemaman.
Penjaga juga mengadakan rondaan setiap hari di sungai untuk mencari pukat bagi menyelamatkan Tuntung yang terperangkap sepanjang 30km dari tebing sungai di kampung itu.
Pada masa sama, golongan wanita tempatan juga diperkasakan sejak 2019 melalui program jahitan kreatif TCS, dengan mereka memberikan upah terhadap kumpulan itu bagi menjahit barangan batik bertemakan Tuntung yang kemudiannya dijual kepada pengunjung dan menerusi platform dalam talian.
Salah seorang penerima manfaat itu ialah Noratiqah Azemi yang berkata, bekerja bersama TCS secara tidak langsung menyelamatkan kehidupannya sejak menyertai program itu pada 2018.
“Kami sekeluarga pernah tinggal di kawasan kampung hilir berhampiran sungai yang kerap dinaiki air ketika musim tengkujuh.
“Kami tidak boleh berbuat banyak kerana dahulunya kami bergantung sepenuhnya kepada gaji suami yang tidak stabil.
“Tetapi terima kasih kepada pendapatan bulanan saya daripada TCS, akhirnya kami mampu berpindah ke kawasan yang lebih tinggi di kampung itu pada Mac, jauh dari sungai,” kata ibu kepada empat anak itu sambil menambah dia boleh memperoleh pendapatan sehingga RM3, 000 sebulan ketika waktu jualan yang baik.
Pelf Nyok berkata, dia berharap suatu hari nanti dapat mengembangkan operasi TCS untuk mengesan populasi tuntung tempatan yang terancam kritikal seperti Penyu Gergasi Malaysia dan menubuhkan pusat pemuliharaan serupa di tapak berkaitan.
“Kami pada masa ini kekurangan tenaga kerja dan pembiayaan untuk menjalankan tinjauan kami sendiri bagi mencari tempat tumpuan populasi tuntung," ujarnya. — The Star/BENJAMIN LEE
Boleh follow media sosial Majoriti di Twitter, Facebook, Instagram dan Telegram